ЖДІУР/6/Monumenta conventuum Leopoliensium (1648–1657)
| ◀ ЖДІУР/6 | Матеріяли до історії Галичини. Том III. Лїтописні памятки з р. 1648–1657 Monumenta conventuum Leopoliensium (1648–1657) |
ЖДІУР/6 ▶ |
|
|
Maio. Frequentes erant hospites ex collegys Vkrainensibus, qui deletis per Kozacos Polonorum castris propter instantia pericula se in Poloniam recipiebant. Non pauci tamen intercepti, praesertim in remotioribus collegijs, et caesi.
Iunio. Officina lateraria magna ex parte hyeme collapsa iterum prope de nouo restaurata est. Post a Kozacis exusta.
Circiter ante festum s. Michaelis fugatis per rebelles Kozakos Polonis, cum huic ciuitati proximum immineret periculum, nostri disponentibus superioribus immediatis plures in Poloniam se contulerunt. Decem nihilominus in statione permanserunt: sacerdotes nimirum 7, tres coadiutores in spem auxily diuini ciuitati adfuturi et qui prostratos ciuium animos erigerent, sacramentis in illo vitae periculo reficerent. In ea operariorum paucitate strenuè laboratum est. Cum confertissimae multitudinis diu noctuque essent excipiendae confessiones, aegroti ac moribundi, qui passim per plateas depositi iacebant, disponendi. Et quamuis turbulentissimo illo Reipublicae statu magna tulit collegium damna, non solum in bonis omnibus, quaecunque extra vrbem habebant, partim per hostes funditus igne deletis, partim per subditos nostros vastatis ac direptis sed et in supellectili domestica et argentea templi nostri, de qua post tamen quotidie ad portam confertissimam multitudinem pauperum fieri voluit miseratio superiorum participem. Obsidione trium hebdomadarum soluta, cum hostis ab vrbe recessisset febribus et lyenteria passim homines emoriebantur, ita vt intra tres menses in parochiae cimeterio 7.000 cadauerum deposita fuerint. His charitas patrum, vt par erat, fuit auxilio ad piè sanctèque moriendum. Sed iuuat fusiùs etiam totius obsidionis seriem exponere.
Itaque postquam ad Pilawce a Kozacis duce Bogdano Chmielnicky et Scythis duce Tohai Beie vniversus sane ingens exercitus Polonorum generalibus militiae ducibus Dominico duce in Ostrog et Zasław palatino sandomiriensi, Nicolao Ostrorog pocillatore Regni, Alexandro Koniecpolsky vexillifero Regni 23 7-bris noctis crepusculo dissipatus est omnesque relictis cum omnibus impedimentis castris fugerunt, magna ex parte Leopolim se receperunt. Vbi cum aliquantum anhelum ex fuga spiritum composuissent, deliberationem cum vniversa nobilitate, quae protunc praesenti hostium periculo sese subducens frequens Leopolim conuenerat, in templo patrum Franciscanorum 28 7-bris instituerunt. In qua primum detinendum palantem exercitum et aliquem illi cum imperio praeficiendum, qui se et illum hosti opponeret, decreuerunt statimque praesentem ill-um ducem Hieremiam Michaelem ducem in Wisniowiec palatinum Russiae vniuersi rogarunt, Rempublicam et patriam tam grauiter laborantem ne desereret, sed hosti se cum exercitu opponeret. Quanquam obstinatiori animo contra hanc electionem steterat Nicolaus Ostrorog pacillator Regni, protestatus se ducis officio sibi a Republica commisso nulla ratione cessarum, sed omnium sarcasticis clamoribus obrutus munus supremi exercituum ducis deponere coactus est. Sed et ill-us dux in Wisniowiec, vt alias vir minime ambitiosus, ab eo officio se excusauit. Interea, dum deliberatur, vnus Ruthenorum suburbanus Leopoliensis in templo, quae dicebantur, in libellum referebat, quod cum vulgus militare animaduertisset, comprehensum ad portam paruam prope nostrorum templum occidit. Aderant huic consultationi praecipui: illmus Georgius Tyszkiewic palatinus Kiiowiensis, Hieremias dux Wisniowiecius palatinus Russiae, Nicolaus Ostrorog pocillator Regni, Radzieiowski capitaneus Łomzensis, Hieronymus Sieniawski capitaneus Leopoliensis et commisary belli illius funesti; multi, praeterea nobilium, tribunorum aliorumque militiae praefectorum et magna frequentia militum.
29 7-bris altera deliberatio in eodem templo suscepta, ab ea absens Wisniowiecius, inuitatus et instantissimis postulatus obtestationibus, ne detrectaret subire munus ducis exercitus. Victus tandem cessit postulatis. Rogauit tamen, vt aliquos de medio sui deligerent, quibus committerent curam conquirendae pecuniae militi conscribendo numerandae, deinde, vt miles a tribunis conscriberetur. 1-mum commendatum illmis Ostrorog, Radziciowski, Sieniawski; alterum tribunis tunc praesentibus et alys de nono constitutis. Actum deinde cum militibus, patriam prope pereuntem iuuarent et nomina sua militiae darent, sed illi compensari damna per duces exercitus prolugos suscepta vrgebante Augeri insuper stipendium oblati igitur hastatis ss. 80, equitibus grauioris armaturae 70, leuioris 60. At neque his contenti, dilata res in sequentem diem. Interim multi metu aduentantis hostis in Poloniam pervenerunt.
30. Actum cum milite, qui praesenti patriae ruina motus in sententiam init stipendio oblato acquieuit, modo quam primum numeraretur. Plurimi tamen stipendium dedignati Leopoli excesserunt sicque per impietatem patriae ruinam accelerarunt. Constitutum deinde fuit, vt omnes y, qui vel castra inter fugiendum deseruerunt vel necdum ad illa peruenerunt et tempus, quod stipendia ab illis accepta deposcebat, nondum integre in obsequio Reipublicae impenderant, redirent ad castra quam primum sub poena infamiae. Ponendis autem castris assignatus fuit campus ad Gliniany. His ita constitutis solutus conuentus, cantatum „Te Deum“.
Et quoniam nullum aerarium, quod militi stipendia numeraret, fuerat, illi constituendo commisary haec suscepere media: 1-mum, vt Leopolis vniversa contribueret pecuniam iuxta bona vniuscuiusque ciuis per consules aestimata. Deinde, vt omnium prinatorum, nobilium quidem absentium, ciuium autem absentium et praesentium, aes tam signatum quam infectum tolleretur. Demum, vt templa omnia supellectilem auream et argenteam sacram et profanam tribuerent. Ex eo autem auro et argento constituta Leopoli monetaria officina pecuniam cudi volebant; potissimum tamen desiderio thesauri templi nostri tenebantur grauiterque ob illud negatum, vt euectum, nostros publice et priuatim perstringebant et quia secunda die, postquam fama Leopolim attulit castra nostra esse dispersa, illum prope omnem cum templi pretiosiore apparatu ex vrbe moueramus, illum vt reuocarent, diligenter laborabant pollicebanturque se turmam equitum Germanorum, quo securius Leopolim rediret, missuros; iamque inita deliberatione r. p. Rector (conscripta de consilio iurisperitorum cautionis exigendae forma) vexationi illorum cesserat, sed haec vt alia illorum concepta consilia repentinus aduentus hostium disiecit. Caeterum illi ipsi commisary nobilium absentium, ciuium [absentium][1] aut etiam praesentium, apud quos pecuniam otiosam fama vulgauerat, insperati superuenientes gazas aperiebant, alias quidem acceptis a dominis clauibus alias per feri fabrum, et quidquid argenti signati aut infecti deprehendebant, tollebant[2]. Horum tamen omnium tam acceptorum quam accipiendorum ciuitati templis priuatis omnibus a Republica restituendorum schedis suis nominibus et sigillis notatis fidem interponebant. Ciuitas autem facta contributione 83.000 illis numerauit, quae illi militi conscripto coeperant erogare. Vt autem haec et alia in conuentu statuta robur haberent, miserant ad Primatem Regni, vt ea authoritate sua approbaret, sed prius, quam responsum a Primate accipiunt, metu aduentantis hostis ciuitate excedunt.
Interea enim per Valachos Sieniauij capitanei Leopoliensis die 5-ta 8-bris matutinis horis prope ciuitatem Scytharum vnus capitur, ductus in arcem inferiorem, equuleo subiectus, vrbi Scytharum exercitum imminere confessus est. Perculit ea confessio commissariorum animos et omnium nobilium praesentium, ciuitate tamen (vt pote confessionis ignara) minime turbata, proinde statim a meridie cum duce Wisniowiecio vrbe excesserunt et secum manum militum, prope 2.000[3] e palante exercitu collectam abducunt. Vrbem vero nullo praesidio munitam belli desperatae et deploratae aleae committunt. Et quidem duitatis populus eam de animis commissariorum mentem conceperat, quod eo fine egressi essent, vt hostem ex improuiso aggressi alicubi opprimerent, sed cum malum per aliquot dies crescere aduertisset, tum primùm ingemuit, cum vidit, quod nunquam sperabat, ciuitatem omni aere spoliatam, omni praesidio destitutam inermemque hostium furori obiectam.
Necdum commissary ad medium milliare processerunt ab vrbe, cum Scytharum numerosa agmina a Skniłow pago vrbi vicino in campos officinis laterarys vicinos sese effuderunt equisque ab vrbe discedentium calcaria admouerunt, nec sine damno illorum. Nam in sylua Ianouiensi dicebantur rhedae variaque genera confractorum iacere, qua fugiebant, aly hostium praeda relicti, aly ab hostibus intercepti. Multum addidit animi hostibus is ab vrbe commissariorum, maxime ducis Wisniowiecy, discessus statimque ipsa suburbia penetrare tentauerunt, sed a plebe vicinis etiam ex pagis profuga fortiter semper reiecti nihil aliud effecerunt, quam quod totam vrbem pauore ac trepidatione repleuerunt. In vicinos itaque pagos se recipientes illos igne depascebant.Quid ageret ciuitas praesenti periculo? Reliquias profugi peditatus e castris colligere opportunoque milite vrbem firmare institit. Strepebat tympanum per plateas, sed magis, qui illud pulsabat, voce lacrymabili attonitas aures omnium et corda feriebat, iam singulis, qui nomen propognatoribus dare vellent, ex nunc tres imperiales tribuendos certa fide promittebat. Fuere, qui nomen dedere, 200, reliqui dissipati. Czcrminius fuit praefectus 200 peditum, Andreas Cichowski equitum Germanae nationis Leopolim a duce Wisniowiecio destinatus in ipso ab vrbe discessu, quem a castrorum ingressu fuga nostrorum reuocauerat. Hoc igitur praesidiario milite ciuitas erecta rerum suarum grauiter satagere pergebat. Portam vtramque non solum pontibus receptis sed etiam terra agglomerata reclusit. Superior Arx 100 sclopetarios Czerminy accepit, quatuor ibi hamatile fistulae positae et, ne miles dilaberetur, stipendium illis a ciuitate tribuendum indictum. Ecclesiae Ruthenorum tria tormenta praeter minorem armaturam imposita. In eadem ferrum grandiorem sonum excitans ademit, ne subdolo pulsu graecam fidem in arma euocaret. Demum custodiae Iudaeorum commissa tota turris cum ecclesia. Horrologijs omnibus et campanis maioribus omnium ecclesiarum silentium indictum sola ciuitate ad excubias intentâ.
9-a 8-bris Kozaci ante meridiem aduenire a Gliniany conspecti sunt ad radicesque albescentium ab arenis montium proximorum illi viae longa agmina ducentes per campum, qui canalibus aquas ad ciuium vsus dispensat, primis cohortibus euaserunt in altos montes, quos signat via in Pokuciam vno milliari ab vrbe. Ex altera parte Tartarorum cohortes inter Skniłow, Zimnawoda et Rzesnia occuparunt, irruptionem in suburbia et ipsam vrbem Kozacorum operientes. Petebantur agmina Kozacorum, vbi primum comparere coeperant, frequentibus tormentorum globis ex Arce Superiori. Demum etiam, postquam aggeribus vrbis Haliciensi portae vicinis sese in praedictis montibus opposuere, multo frequentioribus. Sed nihil elatos secundis successibus hostium animos manusque in Lechorum sanguinem natare paratas remorata sunt. Postquam ergo vsque ad praedictam viam deduxere agmina vrbemque iam ab omni parte, qua suis qua Tartarorum agminibus, sustinenter cinctam et quasi in massam coniectam circumspexerunt, primum via Sichouiensi de montibus se magno, nihil tormentorum quae proiciebantur glandibus, impetu simul in suburbia praecipitarunt. Nonnuli etiam recta ex pratis canalium adactis equis ad portam Haliciensem cuncurrere et eodem modo aly suburbiorum propugnacula occuparunt. Erat tunc porta Haliciensis aperta, duabus ante circiter horis (vix enim ante meridiem aliquot horis patere solebat) vrbem hiare fecerat facileque hostem per plateam Carmelitarum calceatorum recipere potuit, sed populus in aggeribus periculo intentus, postquam concitatum hostilem aduertit impetum, eam occludi a peditatu excubante tumultuarie clamore festinauit. Vix primum hoc factum, cum plateam illam et vicinas vallo domos hostes occupant in suburbanamque plebem ad portam vrbis eua-dentem caedibus grassantur. Neque solum hic sed etiam in caeteris omnibus suburbiorum domibus et plateis omnia caedibus et rapinis vno tempore peruertebant. Spectauimus eheu e collegio nostro, cum Scythae domos aulasque illi vallo vicinas depraedabantur, equos e pabulis abducebant, adhuc plerisque domesticorum in domibus suis haerentibus et credibile insciis terga suarum aedium ab hostibus vastari. Vidimus, cum ex horto nostro equorum greges collegio nostro a r. p. Rectore post mortem sui parentis donatos et adseriptos ex pagis securitatis quasi spe sub moenia deductos vitra 50 ab ijsdem Scythis abduci cum bobus, ouibus reliquoque armento. O quanta hic collegio clades! Vidimus, cum per Bursam collegy nostri aulasque m. Głogowsky et Palatini Bełzensis libere grassabantur, nihil ad densissimos scloporum globos ex aggere vibratos trepidantes. Capta iam plane vrbs ab illa parte videbatur, cum ciues in vallo prostantes metu in fortitutinem verso strenuè qua tormentorum qua sclopetorum glandibus pertinacem hostium impetum frangere et auertere coeperunt. Concurrebant ex tota vrbe in vallum viri vno animo aut mori aut hostem reprimere parati, nullique in communi illa consternatione vacabat desidem esse, vel a manibus Deo dicatis propulsabatur felicius hostis, tum ex ipso vallo plumbeas glandes explodentibus, tum e monasterio patrum Bernardinorum, qui multam plebem intra moenia sui monastery cum recepissent, acriter oppugnatores remouebant. Cecidit in illa oppugnatione ad portam Haliciensem praeter alios de vulgo paucos vnus tribunorum et vexilliferorum inter Kozakos, quorum ruina caeteri se in plateam patrum Carmelitarum calceatorum ac ipsum monasterium, quod iam paulo ante aly occuparant, tum et vicinas portae vallisque domos recepere. Amoto hoste a portâ aliud illudque summum imminebat vrbi periculum, quod hostis, qui vicina fossis occuparat aedificia, ex ys frequentibus, nec incertis aut fallentibus, suarum fistularum globis propugnatores de vallo prope deyciebat; cicidereque aliqui. Sed vt illud maximum periculum aderat, ita praesentissimo consilio amotum est condemnatis a ciuibus ad ignem suburbijs. Hora fere vna sol ab occasu aberat, cum subiectus fuit per puerum e ludo literario parochiae aliquot imperialibus persuaso domibus primum portae Haliciensi vicinis, deinde per alios caeteris; ex omni parte vrbis flammabant suburbia totamque vrbem infesta luce illustrabant. Et nisi ante aliquot diebus et iisdem etiam noctibus, quibus ignis suburbia deuorabat, tecta ciuitatis frequentibus imbribus immaduissent, vrbs prope conflagrasset. Triduo integro ipsa ciuitas in aedes suburby grassata est, cum interim remotioribus quoque aedificys hostilis flamma non parceret. Inter haec quarta fere hora noctis, cum se ad portam paruam a tergo collegii nostri sitam aliqua plebs inter medios ignes profuga reciperet, etiam aliqui Kozakorum illorum vestigys insistentes sese in eam ingerere volunt, et licet agniti acriter exoneratis sclopetis ex vallo arcerentur, nihilominus tamen per murum, qui ad fossam ducitur, demisso corpore ad pontem festinabant. Sed cum aduertissent portam plebi etiam illi non patere et a frequenti bombardarum explosione metuerent, in plateam, quae in hortum nostrum ducit an potius in aulam m. d. Głogowsky, sese receperunt, ex qua, antequam concepisset ignem, frequentes suorum sclopetorum vibrabant globos. Iam vero magna pars illorum aedes patrum Carmelitarum calceatorum accuparat 400-que prope, vt ex numeratis constat cadaueribus, vary status homines et inter illos religiosos trucidarat; quos vt inde expellerent ciues, tormentum solito grandius in aggere ad portam Haliciensem et pp. Bernardinos sito monasterio illi opposuerant. Sed nihil egerunt, non ante enim, quam omnia vastassent et demum totum aedificium igni incendissent, inde pedem extulerunt. Interim toto illo tempore, dum haec circa portam Haliciensem agerentur, alyae partes suburbiorum ysdem caedibus et periculis succumbebant. Arx Summa trucidatorum cadaueribus tota clrcumuallata, multi enim e plebe illa vicina in eam sese recipiebant, quos hostium gladius aut intercipiebat aut sub manibus assequebatur. Sed et in ciuitate ipsa fuit plebis ingens consternatio ac praecipui feminarum magnisque clamoribus et lamentis domus, plateae, maximi aedes sacrae complebantur, in quibus noctes diesque constanter confertissimus permanebat populus, si forte diuina iustitia ita exigente sibi moriendum esset, non alibi quam in templo vitam profundere desiderantium. Ea nocte medium valli duo e nostris patribus icunouilam (sic!) s. Stanislai Kostka deferentes circumierunt, in quo propugnatores optime animatos spectauerunt. Eo autem ordine collocati excubabant: A porta Cracouiensi ad portam patrum Carmelitarum excalceatorum paruam oppositam stabant pedites, de quibus ante tumultuarie collectis insinuatum est. Inde vsque ad propugnaculum pp. Bernardinis vicinum excubabant Iudaei, Armeni, pari respondentes caeteris animorum alacritate et glandium dexteritate, quamquam plerique Iudaeorum promiscua arma securium, falcium et id genus strinxerunt. Reliquum vallum vsque ad portam Cracouiensem villani, ciues et inter eos sacerdotes, religiosi, nobiles (horum praecipua statio fuit in vallo arci inferiori opposito) tutabantur. PP. Bernardini suum propugnaculum defendebant satis strenue: receperant se eo prope 30.000 hominum millia aetatis variae et sexus, quorum numerum se iniisse asserunt ipsimet. Eorum murum, quà spectat plateam Glinianensem, Kozaci frangere periculose coeperant et quidem in eo loco, quem inuenerant, casune an industria debili, sed tamen Dei gratia et vigilantia patrum nihil egerunt. Atque haec erat primae oppugnationis facies. Addo, eadem hora, qua occupata sunt suburbia, etiam aquas, quae per canales in vsum ciuitatis e. fontibus remotioribus ducebantur, impeditas ab ipsis Russis incolis Leopoliensibus vel ipso teste Chmielnicio. Habuit tamen ciuitas sufficientes in suis fontibus aquas licet non tam puras et salubres. E quorum numero fuit etiam noster puteus in turri templi sacrario opposita, qui inultis in copia sufficienti suppeditabat aquas. Caeterum nocte illa tota flammante aliqua mediam post noctem hostilis impressio iacta ab ea parte, qua vallum acuminatis arboribus munitum certiorem hosti pollicebatur incursum, sed Deo protegente facile reiectus ad sua redyt latibula.
10 8-bris visa sunt duo vexilla Kozakorum explicata. Vnum quidem e porta d. Georgii graeci ritus, aliud ex aula d. Ostrogursky ciuis Leopoliensis conspiciebanturque toto obsidionis tempore. Quo fine, nescitur. Orto vero sole Kozaci ad portam Cracouiensem benigniorem fortunae vultum quam heri ad Haliciensem experturi attentarunt. A montibus igitur, ad quos famosum reorum eminet theatrum, aliquot cohortes hastatorum et cum eis multa caterua aliorum equitum innumeraque turba tumultary et inermis peditatus sese demittens ad portam illam summo impetu et clamore grandi euadere contendebat, sed postquam hastatarum cohortium vna in ipso impetu statim suum amisit vexilliferum et amissi vicem subeuntes omnes fugam maturarunt, caeterum magnam cladem relaturi ab instructis optimè propugnatoribus, nisi hi in remotiorem adhuc ab aggeribus hostem suas ferreas exonerassent fistulas.
Rebus ad portam Cracouiensem infectis itum est a Kozacis expugnatum Arcem Summam, quae receperat prope 8.000 plebis fugientis promiscuae aetatis et sexus vary. Ab hora igitur 12 ad ipsum vsque crepusculum illam magna vi ac numero, clamore et vlulatu ingenti omni ex parte aggressi impugnabant et, quo facilius ea potirentur, ferreis instrumentis eam subruere contendebant. Iamque eo in latere, quod campos spectat, murum aperuerant, sed illico obduxit vulnus falcata rusticorum turba, quae neminem eo foramine arcem subingredi passa est. Illi autem, qui pertinaci audacia aut portam aut moenia scalis etiam admotis occupare contendebant, partim lapidum mole partim frequentibus qua tormentorum qua sclopetorum grandiorum et breuiorum glandibus nudo pectore receptis auertebantur. Cum autem retrocederent, recipiebant se post currus, quorum aliquot eo fine adductos posuerant in cliuo montis, per quem curribus ascenditur in arcem. Iuucre eam propugnationem arcis tormenta ex Ruthenae ecclesiae turri alijsque ciuitatis hamatae ferreae frequenter explosae fistulae. Septem illi irriti numerantur insultus. Oppugnatorum autem 600 circiter occisorum cadauera, quasi disiectos lapides, in montis decliuitate repraesentabant
Sub idem tempus oppugnatae arcis in portam Haliciensem clamosa et numerosa impressio facta, sed postquam simili exemplo, quo mane ad portam Cracouiensem, equo deiectum vnum alterum vexilliferorum vidissent, reliqui omnes abiectis animis fugam accelerarunt. Demum noctis initio vdem an aly deiicere nostros ex valle volentes aedes sacras et templum pp. Carmelitarum discalceatorum occuparunt et, quia illud aedificium proximi imminebat vallo, non lenem trepidationem iniecerant propugnatoribus frequenti suarum bombardarum explosione, quia tamen in illa parte aggeris stationem gens Armena habebat, praeterea ad magnum propugnaculum, in quo puluis nitratus Reipublicae deponebatur, selectorum Germanorum manus erat, facile monasterium illud relinquere coacti sunt, tum propter frequentes a Germanis ab illo propugnaculo emissos sclopetorum globos, tum propter infestam ab Annenis fistularum ianizararum explosionem stati m que a ciuibus illi aedificio et d. Teressiae simul tam ligneo quam murato subiectus est ignis, qui nonnisi fundum cineribus sepultum reliquit. Haec dies communi eoque albo notatur calculo, quod Krzywonosius ad portarum aliquam an ad arcem accepit sinistra in parte vicinum desuper cordi a plumbea glande vulnus, ex quo aliquanto tempore etiam post discessum Chmielnicy Leopoli in suburbio decubuit. Homo est temerarius, audax, sanguinis Lechici helluo, quibus vitys sese apud Chmielnicky commendauit intorque primos eius ductores princeps euasit, cum alias esset rudis paganus nunquamque vllam nedum Zaporoviensem militiam tractasset, nec nisi deletis cum Potocio castris nostris arma cum rebellibus assumpsit adscitis in societatem multis ex Vkrainensibus agris insolentiorum rusticorum turmis.
Postquam autem illuxit, ad aedes s. Stanislai magno numero Scytharum Kozakorumque agmina concurrere, quo conuentu pene exanimarunt vrbem, quamquam non propugnatores in vallo vtpote paratos ad excipiendum illorum impetum. Tibicen vna cum praecone, qui per singulas plateas proximum periculum denuncians (vt alias etiam faciebat) in vallum omnes euocabat viros, cum ad initium 2-di sacri in foribus nostri templi horrendum intonuisset classecum, ita omnes exterruit, vt nonnisi gemebundus muliebris sexus remanserit in templo viris omnibus in vallum properantibus. Omnium erat sensus et expectatio, quod similem hesterno in portam Cracouiensem facturi essent impetum, praecipui cum pulsato frequentius in ecclesiis graecis et latinis Campanarum aere se conuocarent. Vidi in vnum conuocare. Nihil tamen fauente Dei gratia cum atten[tas]sent, agmina post aliquot horas, soluerunt.
A meridie nostrorum quidam audaculi e vallis bis excurrerunt in hostem. Primum quidem in plateam pp. Carmelitarum calceatorum, ex qua vagabundos eiecerunt Kozakos, sed hi, cum animum et numerum collegissent, grauiores nostris fuissent, nisi se maturius in vallum recepissent, aliqua tamen victualium secum e vicinis domibus importarunt, illaesi omnes praeter vnum, qui glandem plumbeam in femore receperat, ex eoquc vulnere paucos post dies occubuit. Altera excursio fuit exitu feliciori e vallo Arci Supremae opposito. 30 circiter nostri egressi erant, quibus etiam sese aliqui Iudaeorum adiunxerant, ibi irruerunt in Kozakos multamque fecem rusticorum aedes s. Benedicti depraedantem, e quibus eiectis omnibus aliquos trucidarunt praedamque plerisque eripuerunt. Demum vnum Kozakorum virum grandem et robufetum viuum in duitatem adductum Magistratui, vt erat cum hasta poloni equitatus captus, reddiderunt. Is subiectus equuleo confessus est Chmielnicium cum 20.000 m. accessisse, Tokaibeium 15.000 Scytharum adduxisse, Sultanum cum alys 15.000 prope diem adesse. Praeterea Kozakorum 12.000 cum tormentis in oppido Busk propter incommoditatem itineris haesisse. Iisdem horis pomerdianis duae Ruthenae veneficae in medio foro a plebe interfectae sunt, mater scilicet et filia. Haec vulgi in se animos prouocauit ideo, quod audita sit post necem matris suae dixisse in haec verba: Matrem quidem meam occidistis, sed ego longe plura calleo. Puella erat annorum 12.
Praeterea sub idem tempus in Arce Superiori 20 fere Kozaci occisi sunt, qui cum plebe Ruthena missa ex arce allatum aquas de fonte ad radices montis posito in reditu arcem ingressi sunt Ruthenis dissimulantibus. Nihilominus tamen statim vnus Ruthenorum rem tribuno aperuit, qui sine mora in illa multitudine diligenter quaesitos cum deprehendissent, omnes sclopetorum glandibus confecit.
Properante iam ad occasum die misit Chmielnicky proprio motu ad Magistratum fecialem, qui testaretur se ab armis et oppugnatione vrbis cessaturum, si vellet secum transigere. Agitata legatio a Magistratu factaque deliberatione missus est a. r. p. Hączel olim noster professus dimissus, qui vitro ad id suam operam contulit, vt mentem eius in transigendo exploraret et vere, ne ipse praesens adesset (nam adhuc a multis eius in dubium vocabatur aduentus), intelligeret, si quidem illum de facto et de facie, vt passim iactitabat, nosset; additus illi erat vnus ciuium. Nec multum apud eum morati has ab eo componendae pacis tulerunt conditiones: Extraderentur sibi Iudaei omnes et darentur 200 millia aureorum, idque postridie mane, alias se facturum cum ciuitate id, quod Deus sibi mandaret. Haec ille verba siue loquens siue scribens inter tractandum solebat inserere. Super his ad mediam prope noctem inter consules in curia deliberatum est. Nocte demum intempesta aliquot insultus a Kozacis facti ad eandem vt heri partem vrbis, sed facile semper repressi. Iam autem paulo ante duo e nostris patribus illa nocte imaginem b. Kostka per totum in circum vallum deduximus excubys patrocinium huius diui commendantes.
Postridie sub aurora coacta a consulibus generalis delibertatio, ad quam rogata est vniuersa praesens tunc nobilitas, capitulares, qui ab vrbe non discesserant, et religiosi; pro nostro r. p. Rectore aderant duo patres. In ea deliberatione exposita sunt legationis Chmielnicianae puncta per proconsulem vrbis Dolezynsky. Inde dici coeptae ex ordine sententiae, in quibus vix dumr processum est, cum aduentus legati Chmielnicy denunciatur. Admissus is in medium literas sui ducis Magistratui reddidit admonens, vt quam primum ys rescriberetur, alias se de capite periclitari, nisi post horam rediret etiam non expectato responso. Literarum idem sensus, qui et per a. r. p. Hączel sensus relationis, praeterquam quod ad eas vltimum illudque nulla interposita mora expectaret responsum. Grauiter hae literae multorum affecerunt animos et magis cum vixdum lectis literis Andreas Cichowsky aquitatus Germanici tribunus, cuius initio mentio facta est, ingressus consultationem plumbeam tormenti glandem in mensa deposuit addens: iam eo modo nobiscum Chmielnicium coepisse tractare. Proinde consultationi tumultuariâ factâ itum in hanc sententiam, vt cum illo transigeretur, ita tamen, vt saluis Iudaeis 100 millium florenorum contentus vrbem obsidione solueret. Quodsi huic summae acquiescere nollet, saltem eam solam a ciuibus repeteret, aliam autem, quam vellet, a ludeis exigeret. Iam vero, quod oblatam a Chmielnicio tractationem acceptarit, non vllus metus, satis enim toto triduo illi restitit, sed vulgi fames persuasit. Tertia enim die panis ab obsidione defecit, tum propter multitudinem fugientis exercitus tum propter repentinam Kozakorum irruptionem, qui occupatis omnibus suburbys omnia a suburbanis praeparata tam pro se quam pro alys interceperunt. Et quamuis 5-to nonnisi die Kozaci post Scythas superuenerunt, suburbani tamen vix aliquid inferre poterant in vrbem, tum quod rarò et foro paterno tum quia patres familias ad vallum et moenia defendenda cogebantur, alios autem nunquam auditum ante exemplum de suburbys occupatis domi detinuit. Inter caeteras autem maxima, quia ciuitas non sperabat se suppetias habituram. Idemque suasit authoritas d. Christophori Arciszewsky generalis armamentariorium Reipublicae praefecti, religione Ariani, caetera artis bellicae ex fama omnium periti, cuius consilys ciuitas se dederat. Exagerabat ille vires hostium, proponebat ingens Reipublicae damnum ob armamentary, si ita fieret, acceptionem. Restitutionem impensarum a Republica pollicebatur, communem praxim in 50 passim ciuitatum exterarum allegabat. Quin et alia multa suadebat plus fortasse suae pelli metuens quam vrbi.
Sed iam ad legationem. Haec commissa e consulibus Andreae Wachlowicz, e scabinis Samueli Kuszewic syndico vrbis, e plebe Andreae Czechowic, Armenicae et Ruthenicae nationis singulis Christophoro Zachnowic et Paulo Lauriszewic. Rogatus et a. r. d. Hęczel Mokrski, vt se illis comitem adderet, libens non abnuit. Nec mora perrectum ad Chmielnicium hospitantem in domo vicina aedibus sacris d. Petro. A meridie redyt a. r. d. Hqczel cum matutino Kozakorum legato exposuitque nulla ratione a proposita summa Chmielnicium discedere velle. Hora 4-ta rediere vrbis legati. Conuocatis omnibus ratio legationis per d. Wachlewicz reddita. Exposuit obstinatum animum, in hoc aliquanto leniorem, quod velit partem in mercibus, in auro argentoque consueto partem, sed vt ab eo etiam deyceretur proposito, dixit se laborasse in proponenda vrbis egestate ex varys causis exhaustam nimirum a commissarijs, ditiores ciues abysse, idque ita esse paratam duitatem ys, quibus mitteret, apertis fornicibus mercatorum suam indigentiam probare. Arripuit ille vltimum postulati punctum, misit Petrum Głowacky principalem suum, alterum notarium exercitus, e Tartaris Piriszagam v-capitaneum Perekopensem et popum suum confessarium. Eadem die Burgrabius graecus olim ob defectum aquarum arcem deseruit, sed iterum cum ijsdem praesidiarijs aucto puluerc nitrato restitutus.
13. Comparatum lytrum in vestibus, mercibus, pecunia, aperiuntur fornices praesentibus legatis dictis. Dedere itaque:
- Metropolitana ecclesia argenti marcas 139. sem. 12.
- Collegium Societatis marcas 140. Hoc est thecam argenteam seu ferculum, calices, 2 tabellas.
- P. e. Praedicatores s. Dominici marcas 199. s. 12.
- Ecclesia Ruthenorum marcas 139. s. 14.
- Templum s. Annae marcas 25. s. 10.
- Archiepiscopus Armenorum marcas 13.
- Sanctimoniales s. Clarae mare. 7.
- Religiosi s. Francisci mare. 87. s. 6.
- Rr. dd. Mansionary Cathedr. mar. 103 s. 12.
- Summa omnium faciunt marcas 888. semium 18.
Vrget Chmielnicki quam primum reddi. Ergo 4-ta a meridie missa sunt vasa argenti 7 respondentia vasibus piscium salitorum per portam ducentem ad pp. Carmelitas excalceatos, cui portae oppositi montes. Circa murum vero vbique colluuies tanta rusticorum, vt verberibus repelli debuerint. Cautum autem, ne propugnatores vrbis tormenta et fistulas interim exonerarent, quanquam belluis illis nihil armistitium profuit, nocte insequente impetum fecerunt, sed repulsi.
14. Petrus Głowacki et Pirinszaga lytro reliquo componendo inuigilabant. Fex rusticorum cum saccis arenae in humeris et securibus duitatem primebat; missi ad Chmielnicium Carmelita calceatus cum religioso graeco rogantes, arceret plebem a fossis vrbi inhiantem, comportari possint commodius lytrum concernentia. Respondit arcendos explosione bombardarum; sed fex illa nocte subsequente tentabat iterum vrbis oppugnationem, sed facile retrusa.Hodie Arx Summa hucusque generose defensa prodita a Ruthenis ibi plurimis. In praesidiarios illos, qui ad cratem portae primae excubabant, cum irruissent magno impetu, concussa sera pensili portam aperuerunt, Kozakos immiserunt, qui 30 praesidiarios interfecerunt ad portamque posteriorem festinabant. Praefectus praesidiariorum illos ab ea fortiter remouit, sed cum vidisset nihil a quopiam in rem arcis, a porta recepit se in arcem mediam, per quam transiens ad turrim, quae spectat aedes d. Georgii graeci ritus, fenestra, ad quam tormentum tunc stabat, dilatata cum suis reliquis egressus hinc et inde sclopetorum explosione remouens hostes euasit ad fossam et inde ad vallum ciuitatis. Hostes autem aperta porta secunda in Arce Superiori saeuierunt in plebem occidendo et vinciendo, tormentorum tamen nullum acceperunt.
15. Hostes nostris familiariores redditi, cum eis amice collocuti, illos, qui victualia quaesituri ex aggere se demittebant, monebant, cauerent ab aedibus Stanislai, quod ibi Scytharum esset statio. Adducebant ad fossas boues, oues, olera pretium ab obsessis petentes pecuniam crematum folia tabaci. Eam tamen familiaritatem illorum grecam plerique experti. Abductos enim specie emendarum rerum nudos spoliatos dimittebant, interficiebant, Scythis vendebant. Adducebant et captiuos, pro quibus pretium reportabant. Atque ea fuit ratio cum illis conuersandi, antequam ab vrbe discederent.
[17]. Lytrum corrogatum missum illis 7, addita tria vasa argenti. Sicque etiam Glowacki vrbe excessit, vir magnarum virium sed helluo, nobilis, glande etiam ad Pilaukam percussus ex eoque claudicans. Eodem die Chmielnicius postulauit vasa 12 pulueris nitrati, 4 maszas communes plumbi et restis trahendis tormentis, sed contentus aliquo restium numero.
19. Kozaci frequentes cum vrbem ingrediuntur, postulauit ciuitas, vt ab vrbe prohiberentur ob metum alicuius ab ipsis periculi aut tumultus praesertim ab ebrys. Mane itaque per tibicinem denunciatum Chmielnicy, excederent ex vrbe, quicunque isthic essent. Denuntiatio illa parum valuit apud gentem barbaram.
[20]. Ergo d. Wachlowicz consul ciuitatis cum alys adit Chmielnicium securitatem vrbi impetraturus, sed in hospitio illum non reperit, subtraxit se consulto, ne cum ciuibus de securitate tractaret, eo quod Toka Bei auarae suae gazae illo iytro nondum satisfecisset, itaque absens voluit ciues committere cum Tokai Beio. Quocum ciues agere cum coepissent, obstinatum suum in summa lytri animum furibundus testatus est. Redditum illi pretium in vnum compendium deductum omnium rerum, quod erat sexcentorum millium florenorum, sed ille postulauit se edoceri de singularum rerum pretio praesertim in pannis praetiosioribus et serico, praeterea voluit se praesente ponderari argentum, nec facile se ab ea mente auelli passus fuisset, nisi Armenus quidam d. Wachlewicz perpetuus comes Scythicae linguae peritus ei dissuasisset fide sua vtpote mercatorio interposita.
21. Ad complementum lytri missae sunt Chmielnicio 18.000, neque enim ante in aere signato acciperat.
Sequentibus inde diebus turmae Kozakorum et Scytharum ab vrbe remouere visae sunt.
24. Peruigilium fuit beati Stanislai Kostka solemnitatis et dies, quo Chmielnicius promiserat se obsidione soluturum duitatem. Mane itaque, cum antea plerasque iam praemisisset cohortes, mo-uere coepit exercitum Zamoscium versus. Egressus e suburbys duos proximos occupauit. montes ad viam, quae ducit ad Sokolniki. Apparebant vexilla in vno monte 7 et in alio 8, quae illum opperiebantur. Hora igitur 3-tia a meridie, vt condixerat cum ciuibus, in signum sui discessus septem exonerauit tormenta, quorum statio erat in cliuo montis proxime oppositi aedibus sacris d. Petro, in cuius vertice eminet ecclesia graeci ritus Czesnoho Chresta. Sole demum cadente tria exonerauit tormenta, quorum globus vnus dicitur armamentarium ciuium pulsasse, alter lapideam illmi Archiepiscopi. Haesit tamen vlterius Chmielnicius licet se iam pharetrae et itineri accinxisset, quod solito plus ad hilaritatem biberit vexillaque illa, quae illum expectabant, in vicinas suburby aedes descenderunt. Vesperi insolitis coeperunt depascere suburbia Ignibus.
25. Dies b. Stanislai Kostka solennis; populum habuimus, vt protunc haberi potuit, satis frequentem. Prae ignium autem frequentia, quibus conficiebantur suburbia, tota ciuitas fumo quasi densissima nube obducta fuit, maxime a porta Haliciensi, quae non tam Kozakorum quam Ruthenorum liuor et odium nutriebat. Vexilla eadem eo quo heri loco expectantia diutius Chmielnicium mouerunt in villas vrbi vicinas noctem sequentem in iis transactura Chmielnicio Leopoli liberalius Baccho indulgente.
26. Mane Chmielnicius abijt relictis in duitate obsidibus Kozakorum 4. Plebs famelica passim e duitate egrediebatur suburbiaque oberrabat pabulationi intenta. Emissa etiam fuit ex vrbe aliqua manus peditatus a ciuibus, quae compesceret reliquias hostium aedes igni absumentes, quorum aliqui etiam occisi.27. Omnia iam tuta videbantur. Hora tamen 2-da noctis omnes, per ordinem ciuitatis turres grandiores exonerarunt fistulas ct aggeres tormenta.
28. Sono edito horologia coeperunt suas signare horas.
31. Portarum vna aperta est.
6-ta 9-bris a Chmielnicio venit vna Kozakorum turma cum literis ad ciues, vt r. p. Hączel quam primum sibi mitterent, testatusque est se vehementer dolere, quod hucusque Leopoli haeserit, nec se comitatus fuerit, vt praemiserat, si quidem oratoris munere ad Serenissimum ab eo functurus erat, quamque ille prouinciam non inuitus susceperat. Praeterea postulauit, vt eos sibi, quos tenerent obsides, redderent et alios eorum in locum reciperent. Tenebantur autem a duitate obsides 4: Lazarko nepos Chmielnicy ex sorore vir aliquot linguarum peritus, Michailo, lwanko et 4 potius famulus illorum. Substituebatur autem in locum horum Wasil, quem vt pote ebriosum, furiosum, turbulentum ciues detrectarunt recipere. Misso itaque Lazarko nepote eius cum a. r. p. Hączel caeteros detinuerunt et ipsum Wasilum. Quibus tamen 13 9-bris duitas se liberauit addiditque illis ciuium aliquot et 40 sclopetarios, qui eos Sokalum vsque deducerent, illo enim redibat itinere Chmielnicki Zamoscio.
Illud etiam addo: militarem tesseram a Chmielnicio suis datam „Strach Bozy“; ad distinctionem a Scythis suos mantilibus ex vno humero in alium defluentibus notasse, velut mos est rusticorum in solennitatibus genialibus. Nunquam in eodem Chmielnieium pernoctasse, sed per vices mutasse. Ciuitas vero tota lachrymabunda continuum sese expiabat confessionibus, lapideas suas imaginibus b. Virginis et b. Kostka quasi obarmarant ex instinctu nostri concionatoris in cathedrali.
De Kozacorum barbarie cogitari non potest nec exprimi, nec de numero ab ipsis occisorum. Pagorum vastatio summa, nihil de alys, ad quator milliaria vbique exusti. Nostri aly penitus igne sublati, aly in direptionem hostium et nostrorum subditorum Ko-zacis peiorum cesserunt. Zimna Woda de tota cum subditorum casis, quae ex muro erant, manserunt duo, maximè porta et fornix. Tuguria subditorum nulla manserunt. Subditos illius plerosquc cum liberis receperat collegium aluitque toto obsidionis tempore, sed y soluta obsidione febribus et lyenteria communi morbo omnibus absumpti sunt. Rzeczycany simili corruerunt calamitate, nec nisi campum, vbi stabant, signant suis ditionibus. In Podciemno sola porta aulae mansit, exusta omnia et iam subditorum tuguria, similiter Rakowiec penitus de toto arsit. Muziłowice et illis adiacentes soli rapinae obiectae erant hostili hac tempestate prima, quibus tamen pepercere hostes, subditorum odium omnia diripuit, etiam armamentarium, quod hic solum remanserat. Quin etiam parietes aedificiorum discerpti planeque semicrematae aedes relictae, quas, post secunda incursio igni absumpsit. Berdechouienses omnibus fideliores et horreo nostro et reliquis domesticis pepercerunt. Podusilna, Baczów aeque in cineres et direptionem obierunt, a rusticis tamen nostris aliqua repetita.
Leopoli mortuorum locus sepulturae cementerium parochiale, aedes d. Lazari et alia templa, quo sine solennitatibus a baculis deportabantur. Collegy supellex pretiosior in Hungariam quaedam, alia Rauam fuit deducta ex consilio r. p. Prouincialis cuius singularis charitas probata protunc, quod omnibus locum in collegiis ordinaret.
Haec de calamitatibus huius anni.
24 Marty supellex Raua vilior aduecta. Grauiter hic annus etiam totius Regni fortunam exercuit praeualente in dies Kozakorum rebellium et Scytharum foedifragorum perfidia. Sub Zborow et Zbarasz castra posita fuerant, vbi tractatus cum hoste initi et ferè omnia, quae expetebant, illis ita exigente rerum statu et angustys concessa. Iam solutis castris miles diuturna et arcta prope modum obsidione exhaustus vna cum tota fere nobilitate Russiae ad huius ciuitatis tutelam confugerat corporum animorumque vires in ea restauraturus. Serenissimus in reditu etiam a Zborow prandio in collegio exceptus magnam in nostros contestatus beneuolentiam.
Reliquis vero, vt fieret, satis laboratum est a nostris, cum apud Magistratum, vt destitutis omni auxilio subuenire vellet, tum in moribundorum conscientys Domino reconciliandis. Huic factum, vt plures ad orthodoxam fidem nostrorum opera redirent. Horum ex numero vnus Camel atque iterum per somnium admonitus, ecclesiae vt accederet, post multam conscientiae fluctuantis luctam tandem nostrum adijt praemissa exomologesi schisma abiurauit, voto religiosae vitae ineundae se obstrinxit. Hebraea quaedam virgo relictisparentibus adhuc vinis nostrorum ope imbuta Christianis institutis; post Tudaeus iam aeui maturus et literis hebraicis institutus sacro. Publicis latrocinys infamis a puero schismate imbutus spe euadendae mortis ad ecclesiam catholicam se adiunxerat, sed lata contra sententia ingeny mobilitate et popi Rutheni suasu a proposite re-silierat, tandem multo laboTe nostrorum ad saniorem mentem redyt, ceruieem lictori porrigens se catholicum professus est. Confratrum plurimis castrensibus in nostra ecclesia exomologesi sacra ab haeresi 6 supra 20 conuersi et absoluti. Accessit templo in locum eius, quod in lytrum hosti cesserat duitatem obsidenti Chmielnicio cum Scythis ferendum argentum affabre factum. Ciuitas etiam vniuersa b. Stanislao Kostka eius se patrocinio obsidione liberatam professa anathema in formam muralis coronae argenteum libens ac hilaris appendit. Pagi nostri, qui necdum ex hostili exustione et depraedatione respirauerant, foede per militem Zbarazio et Zborowo redeuntem vastati sunt impune et licentiosissime. Sed horum sequentes anni dabunt vberiorem materiam.
Aluit collegium socios 32 in summa licet penuria. Nam hoc quoque anno consecuta est pagorum nostrorum satis depauperato-rum deuastatio per militem, qui in castra magno numero ibat Vastationem ingens fames secuta, post mortes subditotorum plurimorum collegium emptis rebus viuebat etiam pane. Neque tamen his angustys ardor iuuandi proximos deferbuit in nostris. Cuius initium bene auspicatus est quidam e nostris patrum conucrsione ad fidem catholicam duorum militum insignis apud suos authori-tatis, quorum alter vexillifer plures exemplo ad sui imitationem pertraxit. Fatebatur is candidi se ad fidem Domini catholicam ope et misericordia beatissimae Virginis impulsum esse, cuius maternam beneficentiam in conflictu Zborouiensi et saepe alias axpertus erat: iureiurando asserens globos plumbeos Kozakorum et confertissimas Scytharum sagittas, quibus impetebatur a corpore suo vix leniter delibato non semel resilysse, cum iteratis vicibus in ipso ardore pugnae aeternum Beatissimae cultum et fidei orthodoxae professionem mente concoeptam b. per nomen Virginis Domino vouerat...
Annus hic insignis memorabili serenissimi Poloniarum regis loannis Casimiri ac totius Regni nobilitatis contra rebelles Kozacos totumque Hani Scythici potentiam expeditione sub Beresteczko et. constantissimaciuitatis huius quam pietatem Deum quam in egenos liberalitate. Nam cum hostilis motus auxisset in duitate aduenarum pauperum fame confectorum numerum, auxit etiam ciuium ad eos reficiendas munificentiam. Donec serenissimus Rex immortalem vindice ferro de hoste consecutus victoriam Ubertatem fortunasque-omnium Regni ordinum fusa fugataque Orientis nunquam hactenus visa multitudine barbarorum postliminio reuocauit... Serenissimus vero vrbem ingressus cum regali plane munificentia nostrorum instinctu primum collegio 330, dein omnium pauperum indigentiae liberalissime subuenit, Domos item religiosas et xenodochia reducta ex castris annona reficiens. Cum vero intellexisset non paucas in hoc vrbe esse viduas nobilium a Kozacis per tot annos occisorum fortunis omnibus exutas plurimosque inopum ab extrema fame morti proximos eleemosynam pecuniariam in procinctu itineris per manos nostrorum illis distribuendam reliquit*.
Hoc anno emersit pestilentiae lues, qua causa sex lunationibus circiter siluere scholae. Sociorum aliqui nauaturi operam infectis in vrbe manserunt. Aly Muzilouicios migrarant, vbi tamen a reduce ex Vkraina Alberto Garnecki syntaxeos frofessore in: grane contagionis periculum coniecti sunt. Hospes enim ille comitem secum aduexit pestem, qua ipse intra hebdomadam extin-ctus fatali, quibus cum vixit, affecit metu. Factum est nihilominus concepto ad b, Rosaliam voto sacri cantati, vt nullum afflictum valetudinis suspicio attentauit.
De numero personarum non constat... Duo iuerunt post datas et acceptatas pacis conditiones a Kozaeis cum illimo compiductore Kalinowsky in hosticum, quos illi inter se viuere et amice agere non sunt passi. Optimam occasionem rati perimendi nostros totumque exercitum delendi hostiliter eos agdressi sunt castraque nostro-rum perexigua ad Ratohnm (oppidum erat eollegy Nowogrodensis), posita ingenti manu suorum demoliti. Hac ergo clade occubuere: pp. Albertus Mogilenski et[4] Paulus Skolmowski, a confessionibus vnus, alter a concionibus... Ex illa porro strage exercitus nostri magni exciti in Regno et vrbe ista motus. Hac tempestate solutae scholae. Personae eollegy maiore numero ex Russia in Poloniarum transmissae duitates, eo quod proxima vrbfs obsidio timeretur, nec domesticae annonae tantum credi potuit, vt omnibus alendis diutius praesertim durante ad muros hoste sufficeret. Socij, qui domi erant,. populum ad pietatis opera hoc casu impensius euenti promonebant Enituit potissimum duitatis feruor in b. tutelarem Regni Stanislaum Kostka, cui eum se totum suaque traderet argenteam praegrandem tabulam eius inscripsit nomini et sacrae illius appendit arae. Addidit ci-uium pietati pondus illini Archipraesulis authoritas, qui vna cum rdmo Arehiepiscopo Armenorum omnibus redditis Ditio supplicationibus interfuit.. Et quia periculis belli pestis quoque intercedebant pericula, excitata est a nostris ad s. Ros aliam deuotio, quam hominibus fuisse cordi ex eorum in Diuani liberalitate patuit... Reuocati a schismate 8t ab haeresi 7 et aly ad meliorem viuendi reuocati rationem...
Serenissimus rex Casimirus e castris redux in Christi Natalis perulgilio ad collegium recta porrexit, vbi et caenam sumpsit sex nostris mensae suae admissis assessoribus et nocturnae se dedit quieti. Postridie confessione expiatus et sacra synaxi refec.us vite-riori se in Poloniam accinxit itineri.
A Scytharum incursionibus liberiores fuimus, sed quidquid Scythicae defuit feritate, hoc domesticus suppleuit praedo. Erant nimirum aliqui inter patriae fines, qui cum ementito Scytharum nomine barbaros eorum mores et sonum voces aemulati passirn se ciuitati admonebant et prius per aliquos e sui medio similata Scythicae irruptionis quasi proximfc imminentis fama mox illi ipsi Scytharum loco irruere, ferro prope moenia grassari, desertas a profugis domos expilare impune ausi sunt; donec tandem comperto astu aliqui illorum capti et infami multati supplicio publicum ei-uitati et vicinis pacem, quam vini eripuerunt, mortui reddiderunt.
Insolentius hic in nostros pagos debaehatus est miles cumque alys multum nocuisset, tum praecipue villam collegij Muzofowice dictam notabili affexit clade, cui plurimis iam a se granatae iiiim rijs septem insuper colonos nece sustulit, plures vnlnerauit et supellectilem pauperum inuasor etiam praedy et aulae diripuit Coniiciebat ille ex parte culpam in subditos aliquanto liberiores, qui volentibus in pago subsistere gr au i iis comminationes obiecerunt et omni vi et conatu eorum vexillum (fuerat illud \L Korycki vexillifero g, Thoma Karczewsky) retrudere laborarunt. Facta contra illos protestatio. Actum in Tribunali. In contumaciam infames et baniti…
Obtinuerant nostri anno 1651 1-a Augusti a Serenissimo priuilegium ad restauranda bona per hostem igne absumpta ligna seu arbores caedendi in syluis Krechouiensibus regalibus. Vsus est commodissime et felicissime ista Maiestatis gratiâ et sua industria singulari. Curauit parari materiam in syluis, de residuis autem frondibus carbones fabrorum opificio serui entes fumigari, ex quibus non mediocre habuit subsidium ad conducendos operarios. Ex materia illa iam parata et conuectâ braxatorium in horto nostro extruxit, omnia necessaria coquendae cereuisiae comparauit; sumptu quidem aedificium stetit 500 ss., lebes 235, cadi 130, alueus parando braseo 18 ss. Ex eoque braxotorio praesertim in concursu magno hominum non mediocre collegio subsidium accessit; de restauratione vero eiusdem per hostes desolati sequens annus. Templo Zimnowodensi parabatur materia tegendo exusto a Kozacis per antecessorem r. p. Rectoris, hucusque perficiendum opus seruahatur, tandem vbi videbantur res pacatiores Regni, coepit contegi et confectum est impensis ss. 500. Sequens annus per Kozacos et Mosehos docebit iterum in flammam et cinerem datum. Anno, quo scribo, 1664 3 Aprilis tegumentum iterum apparatur.
Ab haeresi Iutherana 20 ad fidem orthodoxam reuocati; schismatici 12 suos errores respuerunt, ludaeus vnus sacro fonte ablutus est. Ciuitas graui obsidione cincta Moschorum et rebellium Kozakorum in bonis itaque collegy omnibus singula praedia, quae Kozaci prima incursione consemarant: Muziłowicys, Berdechow, Laszki, Nowosiolki, quin et Zimna Woda, quae recens contracta erant post conflagrationem, ipsum denique templum Zimnawodense cum suo tecto recens posito in fauillam et cineres abiere hucusque de templo 1664 tegendo cogitatur. Aedificia etiam nonnulla in horto, vt pote granarmm, per Kozacos intactum praeter granum acceptum pro tunc. Aula Item nostrorum recreationi serui ens et. pars braxatory anno praeterito vixdum completi flammâ absumpta. Sola domus inferior familiae habitabilis per omnes immunis hucvsque consistit, Braxatorium vt pote fructuosum reparatum iterum 314 florenis. Socy, qui sub tempus obsidionis manserunt, ministerijs illi tempori accomodatis impenso cum magno fructu animarum ciuibus et praesidiarys solatio fuerunt. In castro altiore vnus e nostris p. Matthias Tłuczynski theologus persuaserat, vt mulieres licentioris vitae inde pellerentur, nisi resipiscerent. Dum vero hostis appropinquaret, omnes Iere sacra confessione et s. eucharistia aduersus insultus imminentes muniri expetierunt. Litanias de ssmo nomine lesu et b. Virginis et omnibus sanctis singulis recitare vna consueuerant diebus. Infirmorum habita peculiaris cum prouisa singulis ss. sacramenta. In eonfinijs Hungariae, quo nostri secesserant propter pericula, senex septuagenario maior lutheranus a succubo vexatus hortatu nostrorum catholicam religionem amplexus, ab illo genio liberatus, cum a suis nullum ministris haberet praesidium, tandem magno cum dolore patrem compellans, ministrum repudians magna haereticorum confussione, catholicorum gaudio expirauit. Plura non inuenio scribendorum vestigia; nec fusius, vt ante, con notatam obsidionem.
Serenissimus rex Casimirus prope singulis diebus festis et dominicis templum nostrum adibat cum toto senatu. Hebdomoda sancta ad collegium cum omnium aedificatione se recepit/. Die Coenae Domini duodecem pauperes et decimum tertium sacerdotem inuitatos in communi hypocaustho ipse cum nostris patribus ministrando regaliter tractauit et eleemosyna liberali donauit.
Obtenta est prorogatio illius facultatis incidendi arbores in siluis Krechouiensibus regalibus datae 1651 ex eo, quod nostri non potuerint tot impediti periculis quinque sexagenas euehere; oblata vero seu possessa a Serenissimo eodem anno 7 Aprilis.
Beatissimae Virginis imago Iaroslauiensis miraculosa ex campis sub tempus Sueeorum oppugnantium Premisliam Leopolim delata in maiorique altare posita magna in reuer&tione habita est multique votiuis oblatis recognouerant se testes acceptorum beneficiorum. Et quia vicini Rakocy Transyluaniae timebatur incursio, ne simul conspirantes hostes Regnum facilius consumerent, missus ad illum a Serenissimo legatus perillustris dominus Nicolaus Praz-mowsky, qui intenta persuaderet. Accepit ille comitem itineris nostrum patrem Stanislaum. Krzykowski. Ibi vnum haereticum lucratus ecclesiae. Alter vero theologiae caluinianae doctor ex Anglia profugus ad mensam eiusdem Principis in consessu nariorum eo modo est a nostro c[onuictus]. Asserebat se expercientia didicisse species eucharisticas nutrire, Subiunxit noster, num catholicam religionem deseruisset aliquando, in qua etiam didicisset experientiam. Erubuit pastor ille, cum reisse ostendit, quod postea compertus est, et de facto fuisse illum catholicum ex ordinis s. Augustini. Voluit post idem pastor vna cum suis discipulis sectae suae rationes scripto proponere et fecit, neque enim ore audebat, secl solidissimis patris nostri rationibus conuictus obmutuit vna cum suis et ignorantiae suae testem chartam illam in manibus eiusdem patris reliquit. Vnde princeps ipse Rakocius cum suis confusus, cum catholicorum magno plausu.
Turbulenti licet statu, direptis tum ab hostili incursione tum a militum depraedatione bonorum reliquiis, aluit tunc collegium personas 28 eleemosynis ex industrijs varijs. Rakocius ille, ad quem instituta legatio, cum exercitu circumquaque ciuitatem depraedatus est. Ciuium fideli constantia submissi legati ad defectionem nos soli citantes repressi, per plures tamen septimanas ciuitas clausa summas in nostris angustiis attulit molestias, intra enim ambitum areae nostrae subditi nostri e vicinioribus pagis sese concluserunt. Hostilis exercitus cum in viscera Regni processisset, aduenientibus illmi palatini Russiae Stephani Czarniecky copiis subsidiariis territus ac repressus ita fugit subsequentem, vt vbicunque subsisteret, caderetur ac tandem victus manum dederet. Illmus Palatinus… redux in vrbem Russiae metropolim igressus est atque possessionem… primum sui palatinatus adiit, a ciuitale et nobilitate singulari significatione laetitiae tanquam pater patriae susceptus. Suscepit illum et collegium nostrum postera die ab ingressu, qua par erat, reueratione. Ipse r. p. Prouindalis succincta salutatione ad templi fores perorauit, tum acuto et glorioso elegio vnus e patribus in consessa nobilitate; tandem studiosa collegii iuuentus per suum oratorem venerabunda accepit; singulis Illmus ipse respondit. Pestilentia hoc anno ciuitatem et suburbia inuasit.
Annus hic 1648 pessimus erat pro toto regno Poloniae, specialiter vero pro parte Russiae, non quod tempus ipsum aut revolutio coelorum causans temporum momenta pessima fuerant, quae alias sapientiae bonitatisque divinae agnoscebant effectus satis optimi, sed quia hoc in anno impiissimorum hominum ortae fuerunt pessimae voluntates, quae utinam fuissent abortae. Nam sub tempus interregni post mortem Vladislai IV in mense Maio circiter vigesimum diem Kozacy super vincula foederis nec non debitae servitutis aut oboedientiae erga Rempublicam factaque seditione tumultuosa duce Bogdan Chmielnicki Ruteno schismatico exercitum nostrum, quod vocatur Quarciane, non tam vi quam dolo atque insidiis prostraverunt totaliter. Duces exercitus nostri maiorem, qui vocatur Koronny (sic!), et minorem, sic appellatum Polny, id est Nicolaum Potocki castellanum Cracoviensem et Martinum Kalinowski palatinum Czernichoviensem vivos apprehenderunt, in proelio, apprehensos Tartaris, quos in socios illius sanguinolenti criminis adsciverunt, in captivitatem tradiderunt, ita ut caeso exercitu nostro ferro hostili caedebantur etiam animi nostrae gentis catholicae timore intolerabili. Et non sat erat ad mitigandos ferinos animos illius Rutenae dicam barbarae gentis miserandae satis lachrymabilisque clades exercitus nostri, verum elati hae prima (Dei permissu nec non iusto eius indicio, qui execrandos inores nostrorum Polonorum haud iam pati potuerunt) victoria non cessarunt ad nefandius perpetrandum cum Republica spectaculum. Concurrebant namque armati per civitates Podoliae, Ukrainae, Volhiniae sceleratissimorum conceptuum criminosos edendo partus. Sanctissimum sacramentum, si casu repererunt in altaribus, peiori quam paganorum more contemptuque tractabant, templa ipsa profanabant tum altarium destructione tum bestiarum intromissionibus, imagines crucifixi, beatissimae virginis Mariae aliorumque sanctorum violabant capitum manuumque praecisione existimantes omnino alium esse Deum catholicum romanum, alium graecum schismaticum, quos imagines nostrae illorumque repraesentabant. Praesbyteros et religiosos quoscunque captos miris despectibus, torturis variisque cruciatibus inenarrabilibus, gladio tandem morte ipsa afficiebant Nobilitatem ferina rabie persequebant adhibitis villarum oppido rumque rusticis, qui etiam hac de causa iugum servitutis de cervicibus suis conabantur excutere. Judaeos vero a maximo usque ad minimum utriusque sexus odio habebant adeo, quod obsessis civitatibus, si vellent se ab obsidione liberas fore, primam conditionem dabant de extradendis sibi Judaeis, ad internecem ergo, quod et factum fuit in pluribus civitatibus, specialiter vero in Nesterbur. Non poterat quisquam tali insolescenti eorum impetui resistere viresque suas viribus ipsorum opponere. Proptereaque insolescentius, quam credibile sit, excrescebat licentiosa audaxque eorum temeritas, dum nimirum animadverterit catholicos omnes cum copiis rerum nervoque convictus humani datos in fuga et usque trans Vistulam ductos nunc ad civitates Poloniae nunc ad Prussiae causa conservandae salutis. Bene verum, quod Respublica quantotius cogitavit de exercitu reparando, prout et reparaverit congregaveritque plus quam quinquaginta millia exercitus, quod vocatur Powiatowe, assignato sibi pro duce principem Dominicum de Zasław Zasławski palatinum Sandomiriensem. Sicque congregatum exercitum duxit sub Pilawce trans Konstantinow, ubi Chmielnicki homo nefarius dux Kozakorum castra metatus fuit, sed nescitur quo fato praedictus princeps Dominicus imprimis, dein totus exercitus noster dereliquit castra fugamque dedit, nec non hinc inde dispersus fuerit non sine gravi detrimento perpetuoque dedecore virescentis famae gentis Polonae ita, ut hostis ipse Kozacicus non magis obstupuit de tali onopinata pusillanimitate Polonorum quam nova insperataque intumuit victoria.
Etenim Chmielnicki visa fuga nostri exercitus movit innumerabilem pene exercitum suum cum Scitis et Tartaris, quos iterum in subsidium sui defendendi facinoris adseiverat, venitque sub Leopolim, quam omnino voluit accipere in praedam proptereaque eam aliquoties tentavit expugnandam, sed coelesti et miraculoso sanctorum (specialiter vero s. Antonii, cuius imago miraculosa est hic in nostra ecclesia s. Crucis et b. v. Mariae, cuius etiam miraculosissima imago ex conventu Mederecensi transportata huc fuerat maioris securitatis causa) munita praesidio facile hostilem retorsit fregitque impetum. At Chmielnicki continuata obsidione alium modum adorsus erat expugnandae civitatis, fame enim volebat incolas vincere, cum ferro non posset, ubi certe omnes cives fame periissent, nisi pacta cum hoste suscepissent (mediante quodam Andrea Mokrski canonico regulari, qui postea brevi mortuus est et requiescit in nostra hac ecclesia) de redimenda tam sua quam civitatis salute, sic quod per compositionem dedit civitas ex publico et privato civium aerario plus quam decem centena millia florenorum, ad quam summam componendam concurrebant etiam civitatis ecclesiae, concurrit et nostra ecclesia s. Crucis, dum ex nunc octoginta septem marcas dederit argenti ad usum ornamentumque ecclesiae pertinentis. Qua quidem pecunia Chmielnicki accepta liberam civibus reddidit assecuravitque civitatem dato pro obside in vim securitatis suo fratre patrueli. In hoe autem tempore, quo bellum agebatur, fratres nostri apprehensi sunt a Tartaris ductique in Scitiam: primus rev. pater Hieronymus Ploszei, secundus venerabilis frater Josephus Puszkoski Lithuanus Vilnensis diaconus, tertius venerabilis frater Białobłocki, in castris autem occisi sunt: rev. pater Bona. Jaroszowicz Zamoscensis, rdus pater Bernardinus Chierlechowski. In conventu Grodecensi interfectus rndus pater Franciscus Kurełowicz, rndus pater Martinus Niewodziński, venerabilis frater Januarius conversus. In suburbio Leopoliensi item occisi sunt: venerabilis frater Bernardinus conversus, venerabilis frater Bernardus sic dictus Fatiła conversus et alii patres et fratres, quorum nomina hucusque nobis sunt incognita. In conventu quoque Mederecensi occisus est quidam nobilis iuvenis Krenski nondum professus, novitius.
Plura dicam de Kozakorum iniqua, impia rabiosa fervescentia. Saevierunt illi in mortuos, dum cadavera a pluribus annis terrae credita scelestius exhumabant, illa apparatu Christiano spoliando, dentibus bestiarum exponendo, membratim caedendo ita, ut strages Istius anni vix comparari potest in suo excessu ad praeteritorum saeculorum aerumnas. Deinde dum Kozaci cum Scythis Leopolim venirent, civitas ipsa seu Magistratus civitatis ordinavit suburbia circumcirca dare incendiis, ne forte domus prope munitionem civitatis extructae forent hostis receptacula.
Villae conventus nostri Leopoliensis s. Crucis id est Czyszki, Hanaczow et Kozielniki cum praediis horreisque alias protunc opulentissimis fuerunt a Tartaris penitus funditusque combustae. Ecclesia in Czyszki intus destructa inquinata. Conventus Szczebresinensis nec non conventus Bielgorayensis cum sua ecclesia licet lignea pulcherrima tamen igne per incendium hostile comsumpti. Conventus Grodecensis miserabiliter fuit desolatus. Conventus Zamoscensis in suburbio cum sua ecelesia iussu magistratus identidem combustus. Et quod mirum erat, populus per omnes civitates villasque Russiae innominato quodam morbo afficiebatur moriebaturque adeo, ac si ipsa contagiosa pestis per viscera humana licentius grassaretur. Non erat dies, qua Leopoli viginti triginta plus vel minus morte non extinguerentur homines. In villis nostris omnes fere rustici sublati fuere hoc eodem morbo ita, ut in villa Czyszki intra unum mensem mortui fuerunt plus quam quingenti homines, nec erat ex rusticis, qui conventui suae subditatis tributa praestaret, tum propter infirmitatem vires eorum deiicientem, tum propter inopiam per depopulationem devastationemque Tartarorum contractam.
Quare quicunque haec lecturus sit, scias velim, quae conventus noster Leopoliensis s. Crucis fratresque sancti Francisci in eo de familia manentes, ex simplici tunc eleemosyna sacristiae, mortuorumque suffragiis vivebant: Et haec tibi idem adm. rndus pater Cyrillus sua propria manu scripsit, ut si videris tua aetate aliqua infelicia evenire tempora discas patientiam mensurando ante altos saeculorum cursus cum praesenti verum eventu dicendoque nihil novi sub sole, sed quod modo praeterit, id iam antea factum fuerat. Dabatur et scribebatur in camera nostri officii die 18 Decembris anno millesimo sexcentesimo quadragesimo octavo.
Dobrze się przypatrzył mizeryi świata tego cierpliwy Job, gdy go nazywa żołnierką jedną: Militia est vita hominis super terram. Ale każdy z nas, mianowicie tych opłakanych czasów, może snadnie doznać, iż nie inne nasze na świecie życie, tylko ustawiczna wojna z strasznemi nieprzyjaciołami duszy naszej. Kto nie probował, co to jest stipendium militare, co to jest Mars cruentus, dzisiejszych się czasów nauczył; gdy i miłych rodziców syn, krewnych przyjaciel i domowego pokoju dziedzic musiał się od kącika swego do cudzej krainy przenosić i o cudze kąty ze wstydem się ocierać, a to wszystko z przyczyny zdrajcy Chmielnickiego, za co origo tej rebelliej różnie różni powiadają. Jedni z przyczyny samychże panów polskich, drudzy z szczerej swawoli chłopstwa przeciwko panom swoim, jakoż to jest podobniejsza, bo to im nie pierwsza się buntować na panów swoich.
Anno Dni 1648 mense Maio świętej pamięci króla Władysława Czwartego śmierć w Mereczu z Wilna jadącego inopinate koronę Polską w żałobny płaszczyk przyodziewa. Zaraz druga niepocieszna nowina następuje, iż zdrajca wierutny Chielnicki rebellią z Kozakami na ojczyznę podnosi, na Zaporożu się zuchwale buntuje. Tan to mało chcąc tempestive zabieżeć jw. imć pan Mikołaj Potocki kasztelan krakowski hetman wielki koronny z jw. imcią panem Marcinem z Husiatyna Kalinowskim wojewodą czerniechowskim hetmanem polnym i ze wszystką gwardyą wojska kwarcianego obozem pod Korsuniem leżący wysyła z częścią wojska syna swego jw. imci pana Stefana z Potoka z panem komissarzem imć panem Jackiem Szemberkiem. Tam quantum mali emersit, żal z nieszczęsnego belli eventu, który się tak dzielnemu rycerstwu polskiemu przytrafił, dostatecznie opisać pióro zatrzymuję, albowiem pomienionego pana Stefana, po którym wiele sobie ojczyzna obiecowała, za Kodakiem na Złotych Wodach rozgromiono i do więzienia wzięto; tam i imć pana Jacka Szemberka i innych wielu odważnych zacnie urodzonych kawalerów polskich przy nim, jednych na placu krwawym Marsem opojonych zostało, drugich w ciężkie servitutis iugum pobranych pogaństwu zaprzedano. A to takim sposobem, co się mianowicie źle pocznie, dobrze się kończyć nie zwykło.
Posłali byli ichmość pp. Hetmani kozackie pułki wodą, to jest czółnami Dnieprem, a wojska kwarcianego posłali część lądem z jw. imć panem Kasztelanem Krakowskim. To wojsko Zaporozkie, które szło wodą, rebellizowało, tamże zai’az Niemców kwarcianych część zgubili, pana Krzeczkowskiego półkownika pojmano, starszyznę swoją wysiekli, drudzy gdzie kto mógł z zdrowiem uchodził; niżeli bowiem ta sprawa nastąpiła, zaszły wprzód w tej mierze skuteczne Chmielnickiego praktyki. Dopiero kiedy już ci rebellizowali na wodzie, nastąpił Chmielnicki, na tych, którzy szli lądem, przybrawszy sobie in societatem Takaybeia caryka Oczakowskiego na Żółtych Wodach, ale gdy ci nie mogli im radzić, bo ludzi było przy jw. imć panu Kasztelanie Krakowskim dobrych i ochotniego z wojska niemało, do tego armat i preparamentu wojennego było dosyć, dodali im pomocy ci, którzy byli principaliora capita u nich, jakoto imć pana Czarneckiego półkownika, jw. imć pana Stanisława z Wisznica Lubomirskiego wojewodę krakowskiego, a temu był regiment wcale i zupełnie powierzony, przy nim imć pana Brzuchańskiego białocerkiewskiego, pana Woniłowicza kaniowskiego pułkowników. Zdrajca Chmielnicki uczęstował zaraz posłów łańcuchami i okowami, tandem owi już pozostali sine integro consilio w ostatku uchodzić poczęli z tego miejsca taborem, w której drodze siła ludzi stracili. Tandem znowu pod Kniaziemi Bajerakami osadzeni nadzieję już straciwszy de salute sua i przez niedziel dwie odsieczy żadnej nie mając armatę oddali, a sami już inermes zostawszy snadnie już in praedam nieprzyjacielowi obróceni i od Tatarów ogarnieni; tychże potior pars albo wszyscy przy tym pogaństwie zostali, bo takie pactum uczynił z niemi ten nowy proditor patriae, iż szlachta i Polacy, jako oni ich nazywają Lachy, Tatarom w korzyść isć miało. Inna zaś zdobycz jako też i każdy Rusin przy Chmielnickim zostawać miała.
Tak potym ten zdrajca intumuit audycyą, ze miesiąca maja 26 nastąpił z Tatarami pod Korsoń na obóz kwarciany, tam wojsko kwarciane zniósł, hetmanów do więzienia w ręce pogańskie oddał i w okowy tatarskie. Co zaś oritur mali ex mało przy takim upadku Rzeczypospolitej, oto tenże zdrajca Chmielnicki zaciąga Hana z wielką potęgą Tatarów w państwa Koronne i zapuszcza zagony tatarskie po Ukrainę Bracławskiej, Wołyniu, Podolu, w Polskę i samej zaledwo Warszawie nie przyszło patrzyć na te pogańskie straszydła. Po takim nieszczęsnym pogromie z podjazdów xięcia imci Jeremija Wiszniowieckiego wojewody ruskiego przyniesiona jest nowina taka: że Tatarowie wadzą się o hetmanów; Han przyczynę daje, iż za moją pomocą takich więźniów otrzymałeś Chmielnicki. Na co przyszła odwaga i dzielność imć pana Hetmana Krakowskiego tak wielkiego męża, który lat kilka przedtym pod Starcem te hamulce twarde umiał pohamować, a teraz sam duro servitutis iugo praemitur; przed kilka lat mężną ręką kawaleryi polskiej przy tymże wodzu mężnym chłopską krwią Kurnej skie ściany strumieniami oblewali, a teraz Żółte Wody w purpurowe, zielone Korsuńskie pola w szarłatną krwie polskiej sukienkę się przyoblekają.
Patrząc na tak deplorandum Reipublicae omen jo. xiążę Wisznio wiecki wojewoda ruski, lubo w małej garstce ludu, amore patriae i tak zacnych ludzi commotus, gdy chce in succursum zabieżeć, przeprawy wstręt czynią. Nieprzyjaciel bowiem wszystkie promy i łódki potopił, aż Siewierskiem Polisiem przyszło mu cum magna difficultate przebierać Dniepr, Prypeć i inne bystre ukraińskie rzeki. Chciał koniecznie mężom tak wielkim i odważnym auxiliari, gdyby naprędce zaciągi wojska były, jakoż dosyć ma ojczyzna nad innych syna prawdziwego podpory, który zawsze prawie inter ignes nieprzyjacielem otoczony, obok się zawsze ocierając wspierał garstką swoją i aditum praecludebat do Warszawy, do której sią zdrajca Chmielnicki widzieć się z Królem imcią obiecując kwapił i właśnie królewskiemi potrząsał listami, iż to miał a motu i mandato eius, co jeżeli credere fas est, słuszniej by rzec: Iustus Dominus et rectum iudicium eius. Zaledwie albowiem się ta calamitas stała, aż też o śmierci królewskiej nowina, a passim tego niepociesznego rumoru, iż Król imć był incitamentem do tej wojny Kozakom, z której oni gloriabantur, że im Król imć kazał, owo zgoła wszystko złe in ordinem Reipubłicae dzisiejszych czasów obaliło się.
Ale nie przestaje złych zamysłów novus proditor patriae Chmielnicki, w dalsze postępuje, albowiem nie kontentując się korzyścią tak zacnych synów koronnych, chcąc prawie visceribus ojczyznę złupić, ogniem mieczem wszystką Ukrainę Bracławską, Wołyń plądruje, zamki, miasta zradliwie przez bunty chłopskie odbiera, z kościołów, gdzie Bogu samemu ofiara być powinna, zdrajca stajnie, chlewy, obory czyni, miasto Nesterwan przez zdradę wziąwszy nie tylko żywe okrutnej śmierci mieczem przyodziewa, ale też i umarłe z grobu dobywając, pastwić się nad niemi chłopstwu swawolnemu dopuszcza. Dusze poświęcone Bogu zakonu Dominika s. dziewięciu okrutnym zamordowaniem śmierci traci. Lubartów miasto z gruntu ogniem niszczy i tam tyraństwa tak nad żywemi jako i umarłemi w grobach czyni, kościoł ojców Dominika s. splądrowawszy nad kapłanem jednym organistą okrucieństwo srogie swawolne chłopstwo dokazuje, z rozkazania albowiem grającemu palce a potym ręce ucinają a naostatek napastwiwszy się nad niewinną duszą na szablach roznoszą. Barskie, Winnickie, Konstantynowskie i innych miast zacnych na Ukrainie mury i ulice krwią tak ubogich jako i bogatych kapłanów, zakonników napełnia, a w każdym mieście w grobach nad umarłemi pastwić się dopuszcza. W Barskim zamku przez zdradliwe namowy imć pana Jendrzeja Potockiego podolskiego kamienieckiego w ciężkie okowy pogańskie podaje, tam armatę wszystką, której dosyć było, bierze.
Tantam turbidinem rerum ojczyzna dalej nie mogąc tolerare, aż nie rychło wysyła miłujących synów całość swoją, którzy pro salute vincendum aut moriendum sobie obierali. Ruszają się powiaty wielko i małopolskie i inne xięstwa, państwa do korony należące, panięta ochotne młódź rycerską zgromadzają, odwagi i dostatków nie żałują, aby tylko tak wielką niesławę viribus suis gloriosis ojczynie restituerent. Jedne się stipendia ściągają na Gliniańskie pola pod regiment jo. xcia Dominika wwdy sandomirskiego i imci pana Ostroroga podczaszego koronnego, drugie na xcia imci Jeremiasza Wiszniowieckiego, na którego jako na filarze jakim odwadze wisiał zawsze nieprzyjaciel, często szyki łamał, krwią chłopską pola Jampolskie i Konstantynowskie i w innych miejscach rzekami napełniał, z zacnym Osięskim (Osińskim) pułkownikiem gwardyi królewskiej bujne i harde chłopskie animusze łamał, już się tak dobrze był zaprawił na chłopskim obłowię, iż gdyby regimentował, pewna rzecz, że cum manu Dei i Pilawieckie wody musiałyby się rumienić, ale to wszystko divinae voluntati przypisać.
Interea łączy się xiążę imć Wojewoda Sandomiski z xięciem wojewodą Jaremiaszem Wiszniowieckim wojewodą ruskim. Tam w krótkim czasie otrą się potężnie z Chmielnickim, który się był zawarł na Pilawskim zamku między wodami, poszczęścił Bóg naszym, gdyby miłość i zgoda była; już nieprzyjaciel przeprawy utraca, bunty chłopskie przez dzielność młodzi polskiej szyję łamią, gdyby do końca perseveraretur; ale nasi nie upatrując nieszczęścia, którego już dosyć świadomi byli, chłopstwa dla robocizny nieszczęsnej ochraniając, swoje dostatki in praedam a sami cum dedecore, co nigdy albo rzadko Polszczę się dostawało, podają. O gdyby raczej pamiętali byli na miejsca poświęcone, na kościoły, z których ciało i krew Boską wyrzucali, kielichy poświęcone na napoje obracano, na sługi boże, w których krwi po szyję brodzili, pewna rzecz, że auxiliaretur Deus; pofolgowawszy albowiem chłopstwu, które już było zdesperowało, gdy znowu totis viribus uderzą, aliści dopuszcza Bóg wszechmogący postrach taki w oczach wszystkich, gdy z boku tatarskiej coć niewiele Ordy napada, iż iuncta manu zaledwie drugi w polskich progach się obejrzał. Xiążę imć Wiszniowiecki wojewoda ruski nec animo nec consilio ani też voce mogąc rozprószonych pościągać, któremu nie nowina mało przed tym z tymże nieprzyjacielem było w kilku set tycięcy ocierać się, który nieprzyjaciel w kilkudziesiąt tysięcy, ustępować musiał.
Odpocząwszy trochę pomieniony xiążę Wiszniowiecki w Bazar (Zbarażu) mieście, w Lwowie przez tydzień jakoby mógł tan to mało succurrere. Pan Osiński pdłkownik do Konstantynowa z tej rady obronną ręką ustępuje, a potym z gwardyą niemiecką do Lwowa przychodzi. Z xciem imcią Wiszniowieckiem byli c i: imć p. Janusz Tyszkiewicz wojewoda kijowski, któremu wszystkie włości ten zdrajca wierutny w niwecz poplądrował, Berdyczów, Morate (Morachwę) ogniem i mieczem wyniszczył, kościoły i apparaty, które on hojnie opatrował w niwecz obrócił, armatę wszystką w Bystrzycu fortecy jego pobrał, której było na dwadzieścia albo więcej samych dział krom mniejszej strzelby. Był imć pan Podczaszy Koronny, imć pan starosta lwowski imć pan Sieniawski, którego Pan Bóg cudownie natenczas, kiedy ichmść panowie Hetmani w ręce tatarskie się dostali, z więzienia tatarskiego się wyzwolił. A potym wszyscy z xciem imcią Wiszniowieckim w poniedziałek nad wieczorem die 5-a 8-bris z Lwowa ruszyli się. Po onej ucieczce nieszczęsnej naszych za korzyść się chopstwu z żołnierza polskiego dostawa ze sta sześćdziesiąt tysięcy wozów, których odbiegli w obozach, quisque recolligat.
W tenże poniedziałek 5-ta 8-bris Orda tatarska w polskie granice wtargnęła, włości okrom miasta ogniem pustoszy, a potym die 9-na 8-bris sam Chmielnicki w piątek pod Lwów naciąda, Krzywonos Brodów dobywa, ale zamek wytrzymał szturmów, miasto zaś spalono. W piątek tedy pomieniony pod same mury miasta Lwowskiego nad wieczorem przychodzi. Kościoł na Ganczarskiej ulicy oo. Karmelitów dobywszy czternastu zakonników i wszystkich, których tam było do tysiąca, krwią fundament skrapia; już prawie na wałach i na murach ludzi dosięgają kule, chłopstwa pieszego po domach, kamienicach, ogrodach pełno. Wtenczas kto w dzień Lwowa nie widział, w nocy najmniejszej rzeczy się od ognia napatrzył. W tenże piątek u s. Łazarza, w kościele na ubogie ludzi zbudowanym, wszystkie obrazy, ołtarze pustoszyli a ubogie do najmniejszego wysiekli. Toż u s. Magdaleny, s. Dominika kościele i u s. Stanisława czynili, gdzie i w grobach ciała odpoczywające wysiedzieć się nie mogły. W sobotę nazajutrz chłopstwo cały dzień do Wysokiego Zamku szturmowało, gdzie potężnie się broniono, zamknęło się było do sta ludzi obojej płci rozmaitego oprócz dziatek, ale dla głodu i wody nie mogąc się dalej chłopskim nawalnościom bronić sami dnia czwartego po oblężeniu poczęli dobrowolnie uchodzić, co Kozacy postrzegłszy, wszystkich, którzy nie powychodzili z zamku, pościnali; legło trupa więcej jak na półtora tysiąca, dziatek niewinnych przy piersiach macierzyńskich najwięcej poginęło. A potym Bóg sam wszechmogący chciał, przysyła zdrajca Chmielnicki do pp. mieszczan lwowskich, aby, jeżeliby chcieli zdrowie zachować, one okupili; jakoż tak consulentes zdrowiu, które już na nitce wisiało, na radzie zasiadają a potym na dwanaście kroć sto tysięcy Chmielnickiego jednają; tam jaki żal i boleść lud ponosił, quis comprehendere potest? Gdy ubodzy szarłaci i szlachta w mieście pozostała, mieszczanie i zakonnicy zdrowie swoje okupując żaden się nie wymówił. Wielka żałość, gdy kościoły święte na taką hańbę przychodzą, które z jałmużny świętej i z żebraniny ubogich zakonników apparamentów swoich jednemu zdrajcy udzielają, tam ofiary, wota, tabliczki srebrne, kielichy złociste, patyny szczerozłote, monstrancye kosztowne wychodzą. Fara daje dwieście ośmdziesiąt grzywien srebra, xięża świeccy i ci, co kto miał. Ojcowie Dominika s. dwieście pięć. Ojcowie Jezuici sto i monstrancyę wielką pozłocistą. OO. Franciszkanie stodziewięćdziesiąt pięć. OO. Bernardyni nie wiele dali, gdyż się sami dobrze bronili. Jakoż tedy żałość tak znaczną ponosi miasto, które pogańskim pułkom strasznym wstręt i odpór częstokroć dawało, a teraz jednemu wzgardzonemu chłopstwu woli podlegać musi. Co się żadnego roku tylko szczyciło, teraz dokoła strumieniami krwie mieszkańców i obywatelów oblewa się.
Dwie niedziele całe na przedmieściu z mieszka wszy lwowskim, a wszystko prawie doszczętu wyniszczywszy ogniem i wodę przez zdrajcę jednego odjąwszy, bo rury poprzecinano, tylko się oo. Dominika s. wodą ludzie żywili, której nie odcięto było. W dzień sobotni rusza się pod Zamość, na wyjeznym dwakroć z dział bito, z pierwszego czternaście a z drugiego piętnaście razy uderzono. Czterech Kozaków w Lwowie zostawuje, aby przestrzegali o dwie mile około miasta spokoju, jakoż tak w każdym mieście niemal czynił.
W mieście Rohatynie, osm mil od Lwowa, załohę pułkownika samodwunastego zostawuje. Fedorowi Mostapie toż miasto się okupuje, niedługo potym Toupicha pułkownik przyszedł w piętnastu tysiącach ludu i temu się okupuje, a potym wszystko miasto w szarpaninie puścił. Katolików do sta w kościele farnym ścinano, gdzie wszystkie apparaty kościelne pobrano, z ornatów, antypedij mitiników, płatów na koniach pełno było. Z grobów wszystkich trupów powyrzucano, kościoł oo. Dominika s. wszystek splądrowano. Mimo też miasta szła Orda tatarska, której tak wielkość była, iż w Koniuchach groble stawy rwać się musiały. Miasta Jezupol, Tyśmienicę jw. imć Pana Krakowskiego splondrowane. Potok jw. imć panów Potockich wojewodziców bracławskich także zrujnowano, gdzie trzech oo. Dominika s. zamordowano. Jazłowiecki i Buczacki zamek się osiedział. Brzeżański jw-o imć pana Sieniawskiego starosty lwowskiego długo się bronił, ale dla głodu musiał się poddać. W Świerżu dzierzawie imć pana Cetnera chorążego podolskiego szturmom kozackim wytrzymują. Miasto Żółkiew się okupuje. Gródek miasto wysieczone. Przemyśl miasto wolne, bo tam zamknęło się do tysiąca obywatelów tamtecznych. Miasto Stryj obronne zostaje, na które po kilkakroć nacierano, ale miało kilkaset żołnierza, którzy wypadając z miasta wstręt czynili. Komarno pięć mil od Lwowa imć pana Ostroroga podczaszego koronnego godne zalecenia, gdyż ilekroć razy pułki kozackie o nie się kusili, zawsze wytrzymało. O Zamoyść Avszelkiemi się sposobami kusił, stawy pospuszczał, ale na swoją szkodę, bo ich tam siła poginęło. Sam w Tomaszowie 4 mil od Zamościa stanął, że pałac odległy trochę od miasta Zamoyścia nad rozkaz jego spalono, kazał dwunastu w ogień wrzucić żywo. W Krakowie (?) sześć tysięcy ludu wypieczono. A potym, gdy elekcya nowego króla najjaśniejszego Kaziemierza rodzonego ś. p. Władysława czwartego stanęła, na Ukrainę ustępuje, uniwersały rozsyła, aby wszystka szlachta do domów swoich, która wszystka pouchodziła była, wracała się.
Wody wszędzie studnie i rzeki pozarażano, iż ludzie tak gęsto w Lwowie i po innych miastach umierali, że w grobach miejsca nie stawało. Po wsiach chorób pełno na biegunki i gorączki, gdzie było sto albo dwieście, ledwie co żywego zostało. Zamek lwowski przez całą zimę stał pustkami, a trupów, których tam pełno było, nie chowano, ale psom i ptakom na pastwisko zostawiono. Zkąd nie mniejsza zdrowiu przeszkoda. Choroby te tak ciężkie były, że ledwie mense Januarii się uspokoili i to nie wszędzie.
Poddaństwo xcia imci Czetwertyńskiego zbuntowawszy się prędko po pierwszym pogromie, okrutnie i córkę jego zamordowało obelżywszy, samą xiężnę imć z domu ichmość pp. Czyryłów Potyów chłop młynarz za małżonkę sobie bierze. Ichmosć panowie Hetmani co znaczniejsi w ręce pogańskie pobrani, imć pan Bałaban Jerzy starosta trembowelski rotmistrz sławy dobrej, imc p. Bieganowski obożny koronny, p. Szembek Jacek kommissarz, imć pan Tomasz Sapieha, p. Wasiczynski, p. Przerębski porucznik J.
K. M. p. Czarnecki półkownik jw. imć pana Wojewody Krakowskiego, imć pan Odrzywolski starosta Winnicki — owo zgoła co znaczniejszego żołnierza półkowników rotmistrzów pełno w pogaństwie.
Doznała teraz cała Polska jakie, to damnum irreparabile, kiedy nie tylko od tego zdrajcy wiele krzywdy ucierpiała, ale też i od drugiego Niemierzyca ucierpiała, kiedy czego tamtem nie dokończył, drugi zdrajca do szczętu niszczy i pustoszy pozostałe miasta, jakoto Ostróg, Łuck stolicę wołyńską, Dubno, Zasław i inne miasta, miasto Dunaj grod mil cztery od Kamieńca Podolskiego imci Stanisławskiego, w którym się było buntowników do kilku set zawarło, imć pan Stanisław Lanckoroński kasztelan halicki dobywszy, ze wszystkim ogniem pali, bo inaczej bydź nie mogło. Za Śniatynem nad Dniestrem siła Ordy tatarskiej poginęło i więźniów powychodziło. Co znaczniejsi pułkownicy Chmielnickiego: Krzywonos, ten najwięcej ze wszystkich złego po Ukrainie, Wołyniu, Rusi dokazywał. Żadne się miasto albo rzadko które mu się oprzeć mogło, ten nie tylko nad żywemi ale i umarłemi w grobie się pastwił i Chmielnickiego do takiego krwie rozlania pobudzał; drugi Półterakożueha, Gandzia, Fedor, Mostafa, Toupycha, Połyon, Głowacki; dwóch caryków Przekopskich, a jednego Oczakowskiego Takaubeja miał z sobą, z któremi niewypowiedziane szkody poczynił.